XẠ CAN (Rẻ quạt)
(Belamcanda sinensis (L.) DC.)
Họ Lay ơn – Iridaceae
Đăc điểm thực vật
Xạ can là loại thân thảo, sống nhiều năm. Thân rễ mọc bò lan, thân có lá mọc thẳng đứng. Lá hình mác, đầu lá nhọn, hơi có bẹ, lá dàiđến 40cm, mặt lá trơn – bóng, đầu lá nhọn, mầuxanh đến xanh nhạt, nhấm có vị cay tê. Cụm hoadài bằng lá, hoa có cuông, cánh hoa mầu vàng hay cam đỏ, có điểm những đốm tía. Quả nang, hình trứng, trong chứa các hạt hình cầu, đen bóng.
Xạ can mọc hoang hoặc được trồng để làm cảnh và lấy nguyên liệu làm thuốc ở nhiều nơi trong nước ta.
Bộ phận dùng
Lá và thân rễ – Folium et Rhizoma Belamcandae
Lá có thể dùng tươi. Thân rễ có thể dùng tươi, hoặc đào về, rửa sạch, cắt bỏ rễ con, thái vát phơi khô. Khi dùng sao vàng.
Thành phần hoá học
Xạ can chủ yếu là thành phần flavonoid; trong dó có tectoridin, tectorigenin, belamcandin, iridin, iristectorigenin, shekanin, dichotomitin, irisfloretin, irigenin, các thành phần khác belamcandal belamcandol A…
Công dụng
Xạ can có thể dùng lá ngậm khi viêm họng, họng đau rát, ho (không nên ngậm nhiều vào lúc đói sẽ bị kích ứng). Dùng thân rễ dưới dạng sắc để trị ho nhiều đờm hoặc khó thở; hoặc đờm đặc khó long ra làm co thắt khí quản. Ngoài ra còn dùng chữa ung độc, mụn nhọt (nhọt vú); có thể uống hoặc giã tươi đắp. Còn dùng để chữa kinh bế, hoặc đại tiểu tiện bí kết.
Liều dùng: 8 – 12g
*—————-*
XUYÊN TÂM LIÊN (Công cộng)
Androgaphis paniculata (Burum. f.) Nees
Họ Ô rô – Acanthaceae
Đăc điểm thưc vật
Xuyên tâm liên là cây thuộc thảo, thân mọc thẳng đứng, nhiều cành nhỏ, mầu xanh, cao tới lm. Lá mọc đối hình mác, đầu nhọn, mặt lá nhẵn; nhấm rất đắng. Hoa nhỏ mầu trắng, có chấm hồng, mọc thành chùm ở nách lá, hay đầu cành. Quả dài, nhẵn. Hạt hình trụ, thuôn dài.
Xuyên tâm liên được trồng ở nhiều nơi trong nước ra để lấy nguyên liệu làm thuốc.
Công dụng
Bộ phận trên mặt đât – Herba Andrographitis
Cắt các cành non mang lá, đôi khi có cả hoa; chặt nhỏ đoạn 3 – 5cm, phơi khô.
Thành phần hoá học
Trong xuyên tâm liên có andrographiolid là một trihydroxylacton, neoandrographiolid, tanin.
Công dụng
Xuyên tâm liên được dùng để chữa viêm họng, viêm amydan sưng đau gây ho đờm, ho gà, ho lao, viêm phế quản mạn tính, khó thở, còn dùng chữa viêm đường tiết niệu, viêm đại tràng, lỵ, viêm gan virus, dùng ngoài chữa mụn nhọt, sang lở, mẩn ngứa, rắn độc cắn. Có thể uống trong dưới dạng sắc, bột hoặc làm viên nén hoặc dùng ngoài dưới dạng nước sắc để ngâm rửa hoặc thuôc đắp.
Liều dùng: 4 – 10g
